آویشن
مقدمه:
آویشن داراي اثرات ضدقارچی و ضدباکتریایی قوي است و این خاصیت به دلیل وجود تیمول و کارواکرول در اسانس آویشن است. مشخص شده است که اسانس آویشن داراي اثرات ضد اسپاسم، ضد سرفه و خلط آور است. پماد حاصل از آویشن براي درمان برخی بیماري‌هاي پوستی کاربرد دارد. شستن سر با محلول رقیق اسانس آویشن سبب افزایش جریان خون در پوست سر و قوي شدن غده‌هاي مو و در نتیجه جلوگیري از ریزش مو می‌شود (عمویی و همکاران، 1394). اسانس آویشن حاوي ترکیباتی مانند تیمول، کارواکرول و 1و 8 سینئول هست که خواص ضدمیکروبی اسانس کامل بیشتر از هر یک از ترکیبات آنهاست که این نشان دهنده سینرژیستی هر کدام از ترکیبات درون اسانس با یکدیگر می‌باشد (Aghel et al., 2007; Fu et al., 2007).
مشخصات گیاه‌شناسی:
نام فارسی: آویشن، حاشا و اوشن
نام علمی: Thymus vulgaris L.
خانواده: Lamiaceae
نام انگلیسی: Thyme
در ایران گونه‌هاي مختلفی از این گیاه از آویشن که به صورت گیاهی علفی است تا انواعی که به صورت درختچه هستند می‌روید، از جمله Thymus communis که در مزارع نیز کاشته می‌شود و Thymus serpyllium که سی‌سنبر یا سوسنبر است و در واقع گونه وحشی آویشن می‌باشد و همچنین گونه‌هايT .nummularia M .B و T .fedischenkoi Ronn و چندین واریته از گونه T .Kotschyanus در مناطق مختلف ایران از جمله در ارتفاعات منجیل، در اراك، کردستان، کرمانشاه، دامنه‌هاي جنوبی البرز، آزادبر طالقان، توچال، دره کرج، آذربایجان، کرمان، شاهوارکوه در ارتفاعات 3700-2900 متر، اورامان کردستان، رودبار، نور، کجور، دره چهل دختر گرگان شناسایی شده است (ميرحيدر، 1389). آویشن ساختار بوته‌اي دارد و داراي ساقه مستقيم و علفي يا چوبي و پرشاخه به ارتفاع 10 تا 30 سانتي‌متر و در بعضي موارد تا 45 سانتي‌متر است. ساقه‌هاي منشعب اين گياه پوشيده از كرك‌هاي سفيد رنگ مي‌باشد (Burnie, 1995).
از نظر آب و هوا و خاك، آویشن، آب و هواي ملایم متمایل به گرم و خاک‌هاي با زهکشی رو به آفتاب را ترجیح می‌دهد. تکثیر آن با قلمه و یا با بذر صورت می‌گیرد و فواصل بوته‌ها در محل اصلی بین خطوط کاشت 1 متر و بین بوته‌ها 30 سانتیمتر مناسب است. و جین علف‌هاي هرز براي رشد آن ضروري است. قلمه آویشن از ریشه جوش‌هاي آن در اردیبهشت تهیه و کاشته می‌شود و اگر با بذر تکثیر می‌شود بین اسفند تا خرداد هر وقت می‌توان آن را کاشت. آزربه هرچند گیاهی است چندساله و دایمی ولی بهتر است مزرعه آن هر سه سال یکبار به کلی برداشت شده شخم خورده و کشت آن تجدید شود تا بوته‌هاي قوي، پربرگ شده و گل بدهد. گل‌هاي آزربه در اواخر خرداد و اوایل تیر ظاهر می‌شود و برداشت گیاه براي مصارف طبی و ادویه‌اي باید زمانی که شکوفه‌ها تازه 10 سانتیمتر از سر بوته برداشت شود که بعدا آنها را ظاهر شده‌اند، انجام شود و شکوفه‌ها و برگها و ساقه‌هاي نازك آن تا حد 10-12 سانتیمتر در سایه خشک کرده و نگه‌داري نمایند. در بعضی مناطق می‌توان در هر سال دو بار سرشاخه‌ها و برگها را چید و محصول برداشت نمود. به‌طور متوسط از مزارعی که خوب کاشته شده و مراقبت شود می‌توان 2-1 تن در هکتار محصول خشک برداشت نمود. گل آویشن خیلی معطر و به عنوان ادویه در آشپزخانه مصارف متعددي دارد (ميرحيدر، 1389).
ترکیبات شیمیایی:
اسانس آويشن مايعي است زرد يا قهوه‌اي مايل به قرمز تيره با بوي مطبوع قوي و طعم تند و پايدار و خنك كننده، كه از تقطير برگها و سرشاخه‌هاي گل‌دار Thymus vulgaris L. استخراج مي شود (مومني و همکاران، 1370).
از تقطیر برگ‌هاي گیاه در حدود یک درصد روغن تیمول به دست می‌آید. تیمول یک فنل متبلور سفیدرنگی است که داراي خاصیت ضد عفونی قوي و قارچکشی است و در عطرسازي مصرف دارد (ميرحيدر، 1389). تانن‌ها، ساپونین‌ها، گلیکوزیدها و اسانس‌ها مهم‌ترین اجزاي تشکیل دهنده‌ي عصاره‌ي آویشن هستند. تیمول، کارواکرول، پاراسیمول، لینالول و سینئول اجزاي اصلی تشکیل دهنده‌ي اسانس آویشن هستند (Cross et al., 2002). Grigore و همکاران در سال 2010 گزارش کردند که ظرفیت آنتی‌اکسیدانی عصاره‌ي آویشن معادل اسید آُسکوربیک است. توانایی آنتی‌اکسیدانی روغن‌هاي ضروري آویشن به ترکیبات فنولی تیمول، کارواکرول و تیموهیدروکینون نسبت داده می‌شود (Cuppett & Hall, 1998).
واص آویشن در طب جدید:
روغن تیمول یا تیمن که در ترکیب اسانس گیاه وجود دارد، منشأ اصلی خواص ضدعفونی کننده آویشن می‌باشد، از طریق مخاط جذب می‌شود و از راه ادرار دفع می‌شود و رنگ ادرار را تیره یا سیاه می‌سازد. خاصیت ضد میکرب و ضد قارچ و ضد انگل تیمول در طب جدید نیز مورد توجه است و به دلیل وجود تیمول در گیاه آویشن از جوشانده آن براي ضد عفونی کردن و پانسمان و شست وشوي زخم‌ها به نحو مؤثري استفاده می‌شود. در داروسازي براي تهیه محلول‌هاي غرغره ضد عفونی حلق و قطره‌هاي ضد سرفه و در دندانپزشکی براي تهیه محلول‌هاي شستوشوي دهان کاربرد دارد. در تجارت دارویی به عنوان قارچکش معروف است. در بیماری‌هاي قارچی به علت اثر زیادي که در بیماري اکتینومیکوزیس دارد، یک درصد محلول تیمول را روي پوست و محل زخم می‌مالند و ممکن است به جاي تیمول روزي سه مرتبه از 60 درصد جوشانده گیاه آویشن یا حاشا استفاده شود (ميرحيدر، 1389).
آويشن به عنوان گياه دارويي مورد استفاده در طب سنتي و نيز گياه دارويي مؤثر در فارماكوپه‌هاي معتبر جهان به ثبت رسيده است. اين گياه سرشار از تانن‌هاي نعناعيان، پلي متوكسي فلاوون‌ها، تري ترپن‌ها و پلي ساكاريدها مي‌باشد. مهم‌ترين تركيبات موجود در اسانس آويشن‌ها تيمول و كارواكرول هستند. اين‌ها دو ترپنوييد هستند كه تنها در تعداد محدودي از گونه‌هاي گياهي از جمله آويشن‌ها وجود دارند. اسانس آويشن، آنتي بيوتيك بسيار قوي است. پلي متوكسي فلاوون‌ها و مونوترپن‌هاي موجود در اين گياه نيز داراي اثرات ضدتشنجي، ضدالتهاب و ضدسرفه هستند (Mozaffarian, 2013). اين گياه طبق نظرات كنگاره كميسيون دارويي آلمان داراي وضعيت مثبت درماني است و در تك نگاره كميسيون متخصصين گياهان دارويي اروپا و كميسيون سازمان بهداشت جهاني داراي رتبه نخست درماني است (Van Wyk & Wink, 2004).
اين گياه عمدتاً براي درمان ناراحتي‌هاي معده، سرماخوردگي، سرفه و التهاب دستگاه تنفسي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. كاربرد موضعي اين دارو براي درمان التهاب‌هاي مخاطي دهان و گلو و نيز زخم‌هاي كوچك بسيار مفيد است. در مواردي كه زكام برونشيتي و خارش پوست وجود دارد مي‌توان روغن آويشن را در آب استحمام به كار برد. مصرف چاي حاصل از 4-1 گرم گياه براي چند بار در روز به عنوان خلط‌آور و قبل از غذا يا در طي مدت غذا خوردن براي تقويت معده توصيه شده است. گياه آويشن و عصاره آن، اسانس روغني و يا تيمول جداسازي شده از آويشن در بسياري از تركيبات دارويي كه به صورت تجاري و به شكل چاي‌هاي سرفه، قطره‌هاي سرفه، دهان شويه‌ها و مرهم‌هاي ضدعفوني كننده تهيه مي‌شوند وجود دارند (Bekhradi & Khayat Kashani, 2006).
خواص درمانی در دیگر کشورها:
از نظر تاریخی و قدمت شناخت: حاشا یا آویشن گیاهی است که بخصوص به عنوان ادویه معطر از زمان‌هاي قدیم مورد توجه بشر بوده و در عهد باستان در جوامع پیشرفته آن روز به عنوان بخورهاي معطر و تصفیه کننده بخصوص در معابد به کار می‌رفته است. برگ‌هاي آویشن سمبول شجاعت و تهور و رشادت بوده است. در یونان قدیم یعنی در روزگاران قبل از میلاد مسیح مرسوم بوده است اگر می‌خواسته‌اند شجاعت و رشادت مردي را تحسین کنند و از او تعریف نمایند می‌گفته‌اند که او عطر حاشا دارد و بوي آویشن می‌دهد. در اساطیر کهن مسیحیان آمده است که در علوفه‌اي که براي تشک در رختخواب مریم عذرا و حضرت مسیح کودك به کار می‌رفته گیاه و علف معطر آویشن نیز وجود داشته است. سربازان رومی رسم داشتند براي افزایش شجاعت و تهور در آب آویشن حمام کنند. رسم شناخت آویشن به عنوان سمبل شجاعت قرن‌ها در جوامع بشري حاکم بوده است به طوري که حتی در قرون وسطی در دوران شوالیه‌ها نیز هروقت زن‌هاي زیباي اروپا قصد تحسین معشوقه‌اي شوالیه خود را به عنوان مرد شجاع داشتند روبان‌هاي زیبایی که روي آن شکل گیاه آویشن برودري می‌شده به آنها هدیه می‌داده‌اند (ميرحيدر، 1389).
آویشن در قانون:
گرم و خشک تا به سوم می‌رسد. گدازنده و قطع کننده است و خون لخته شده را هم پارچه پارچه می‌نماید. و تا آن اندازه گرمی دارد که لرزش زمستانی را از بین می‌برد. زگیل‌ها را می‌گدازد. ضمادش با سرکه داروی ورم‌های تازه بلغمی است. تناول آن در علاج ناتوانی پی‌ها خوب است. نوشیدنش دردهای انتهای دندخ را از بین می‌برد. بنا به گفته دیسقوریدوس اگر آویشن را با غذا همراه کنند قوت نظر را نگه دارد و کم سویی را از بین می‌برد. سینه و شش را می‌پالاید و در خون برآوردن کمک کند. آب‌پز آن مسکن درد انتهای دنده‌هاست بشرطی که با عسل باشد و بلیسد. و از قوت خشکننده‌ای که دارد خون برآوردن را باز دارد. در هضم مددکار است. شربت آن سوء هاضمه را از بین می‌برد و کسانی که کم اشتها هستند را به اشتها می‌آیند. بول و حیض را راه اندازد. کرم را بیرون راند. تناول دو درهم تا چهار درهم بلغم را بدون هیچ آزاری بیرون دهد و اسهالش کافی و مفید است.
آویشن در مخزن‌الادویه:
حاشا: گرم و خشک. مسخن قوی مدر بول و حیض و عرق و شیر و مخرج جنین و مشیمیه و مفتح سده احشا و منقی سینه و شش و سرفه و تقویت معده و کبد و طحال و تحلیل خون منجمد و تریاق سموم بارده حیوانیه و نباتیه و حابث نفس‌الدم و مقطع و مسهل بلغم و مخرج اقسام کرم معده و شکوفه خالص آن مسهل سودا و قایم مقام افتیمون و با نمک طعام و سرکه باعث زیادتی تلطیف و تقطیع آنست. چون دو مثقال آن را با عسل بسرشند و با آب گرم بیاشامند جهت فالج و لقوه و نسیان و صرع و کزاز و تقویت گرده و باه و رفع درد دهن و حلق و نفث بلاغم و تفتیح قولنج نافع و چون قدر قلیلی در طعام داخل کنند مانند سبزی‌ها بخورند ضعف چشم را نافع بود. قوت باصره را نگهدارد و ضعف معده و جگر حادث از اخلاط فاسده را زایل کند. اعانت بر هضم غذا نماید و آشامیدن طبیخ آن با عسل اسهال نفث بلغم و فضول مجتمعه در سینه و سرفه و ضیق النفس و ضماد آن با سرکه جهت تحلیل اورام بلغمیه تازه و تحلیل خون منجمد در اعضاء. چون نزد مصروع در حین صرع حاشا را بسوزانند که دود آن به مشام اورسد اگر به افاقه آید علامت برءآنست مضر ریه، مصلح آن نعناع است.
داروهای تولید شده از آویشن:
در علم آروماتراپی (رایحه درمانی یا عطردرمانی) از اسانس آویشن استفاده می‌شود. داروهاي گیاهی زیر از گیاه آویشن هستند که در بازار موجود می‌باشند که عبارتند از:
1- شربت توسیان، ضد سرفه و خلط آور، محصول شرکت گل دارو
2- قطره توسیون، ضد سرفه و خلط آور، محصول شرکت باریج اسانس
3- قطره توسیگل، ضد سرفه و خلط آور، محصول شرکت گل دارو
4- قطره تیم آرتا، ضد سرفه و خلط آور، محصول شرکت ایران داروك
5- شربت و قرص تیمکس، ضد سرفه و خلط آور، محصول شرکت ایران داروك
6- محلول دهان شویه پرسیکا، محصول شرکت پورسینا (عمویی و همکاران، 1394).
توجه: با توجه به سمّی بودن ماده تیمول در مصرف و خوردن آویشن و ترکیبات آن باید رعایت دستورات را نمود و از اسراف در مصرف آن خودداري شود. اسراف در مصرف حاشا و تیمول ممکن است باعث اسهال و غثیان و استفراغ شود و یا ممکن است در اثر تحریک کلیه‌ها موجب بروز آلبومین در ادرار گردد. مصرف بی‌رویه حاشا ممکن است عضلات قلب را ضعیف نماید و همچنین اسراف در مصرف آن ممکن است ایجاد سرگیجه و بروز صداهایی در گوش کند (ميرحيدر، 1389). در کشور ایران دو جنس آویشن با نام‌های Thymus spp. با نام آویشن کوهی و ديگر نام‌ها و Zataria multiflora با نام فارسی آویشن شیرازی به فروش می‌رسد که از لحاظ عملکرد و خواص در برخی موارد شبیه هم هستند ولی در مجموع نیاز به تحقیقات بیشتری حهت بررسی این موضوع وجود دارد.
نتیجه‌گیری:
با ساخت داروي مناسب با منشاء گیاهی همچون آویشن و عوارض کمتر دارویی می‌توان به درمان عفونت‌هاي استافیلوکوکی امیدوار بود. اسانس آویشن علاوه بر دارا بودن اثرات ضد میکروبی و آنتی اکسیدانی گسترده، داراي مصارف خوراکی نیز هستند که نشان دهنده کم بودن اثرات جانبی مصرف آن نسبت به سایر ترکیبات است. با توجه به مطالب ارائه شده از آویشن می‌توان در طیف وسیعی از بیماری‌ها و حتی تغذیه حیوانات مورد استفاده قرار گیرد که نیاز به مطالعات بیشتری دارد.
نویسنده
محسن شجایی
منابع:
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القانون فی الطب. جلد دوم. انتشارات سروش.
عقیلی خرسانی شیرازی، محمد حسین. 1380. مخزن‌الادویه. انتشارات چوگان.
عمویی علی محمد، نظریان حسن و کاملی مریم. 1394. بسته کارآفرينی توليد آويشن. اسرارعلم.
مومني تاج خانم، شاهرخي نوبهار. اسانس‌هاي گياهي و اثرات درماني آنها. انتشارت. دانشگاه تهران. 1370.
ميرحيدر حسين. 1389. معارف گياهی.دفتر نشر اسلامی. جلد اول.
Aghel N, Moghimipour E, Ameri A. Characterization of an antidermatophyte cream from Zataria multiflora boiss. Iranian J Pharm Sci 2007;3:77–84.
Bekhradi R and Khayat Kashani M. Therapeutic application of essential oils. Morsal. Kashan. 2006, pp: 73 – 5.
Burnie D. Wild flowers of mediterranean. Dorling Kinderseley. 1995. p. 320.
Cross, D.E.; Acamovic, T.; Deans, S.G. and McDevitt, R.M. (2002). The effects of dietary inclusion of herbs and their volatile oils on the performance of growing chickens. British Poultry Science, 43: 33- 35.
Cuppett, S.L. and Hall, C.A. (1998). Antioxidant activity of the Labiatae. Advances in Food and Nutrition Research, 42: 245-271.
Fu Y, Zu Y, Chen L, Shi X, Wang Z, Sun S and et al. Antimicrobial activity of clove and rosemary essential oils alone and in combination .Phytother Res 2007; 21:989–994.
Grigore, A.; Paraschiv, I.; Colceru-Mihul, S.; Bubueanu, C.; Draghici, E. and Ichim, M. (2010). Chemical composition and antioxidant activity of Thymus vulgaris L. volatile oil obtained by two different methods. Romanian Biotechnological Letters, 15: 5436-5442.
Mozaffarian V. Indentification of medicinal and aromatic plants of iran. Farhang moaser. Tehran. 2013, pp: 579 – 89.
Van Wyk B-E and Wink M. Medicinal plants of the world: an illustrated scientific guide to important medicinal plants and their uses. Timber Press. 2004.