بابونه ضد باکتری و روشن کننده پوست
گیاه شناسی
بابونه نامي است متداول كه به انواع مختلف اين گياه اشاره دارد. در مورد انواع بابونه در ايران با مطابقت دادن مشخصات ذكر شده در منابع قديم و جديد و نمونه هاي موجود در بازار دارويي، اين نتيجه حاصل شده است كه نام‌هاي عمومي بابونه را مي‌توان معادل با سه جنس Matricaria، Tripleurospermum و Anthemis قرار داد.
از گل‌هاي خشك بابونه كبير Matricaria parthenium به عنوان ضداسپاسم براي تسكين تب استفاده مي‌شود و تنتور آن حشره كش مي‌باشد. در دوراني در اروپا به خصوص در بازار لندن به عنوان داروي پيش‌گيري طاعون عرضه و مصرف مي‌شده است. تحقيقات جديد نشان داده كه بابونه كبير كاهنده فشارخون است و به عنوان يك عامل موثر در رفع اختلالات هاضمه كاربرد دارد (ميرحيدر، 1389).
بابونه صغير Matricaria camomille كه به نام از اسانس بابونه رسمي در استعمال خارجي در موارد روماتيسم و همچنين براي از بين بردن نفخ و كوليك استفاده مي شود. از عصاره گل‌هاي تازه بابونه كه شامل اسانس فراواني است براي ضدعفوني كردن مخاط دهان و لثه ها پس از كشيدن دندان و در موارد جراحي هاي دندان استفاده مي‌گردد (ميرحيدر، 1389).
نوع ديگر بابونه به نام بابونه وحشي Anthemis arvensis نيز ضدعفوني كننده و التيام دهنده زخم است و ضمناً تب بر نيز مي باشد. از دم كرده گل‌هاي اين گياه براي شست و شوي زخم استفاده مي‌شود (ميرحيدر، 1389).
نام فارسی : بابونه
نام علمی: Matricaria chamomilla L.
خانواده: Compositae (Asteraceae)
اسم انگلیسی: Chamomile
ارتفاع این گیاه بین 30 تا 70 سانتی‌متر متغیر بوده و ساقه آن دارای انشعاب‌هایی است که هر یک از آنها به کاپیتول‌هایی به قطر 5/2-1 سانتی‌متر منتهی میشود. گل‌ها از دو نوع گلچه زبانه‌ای و لوله‌ای تشکیل شده‌اند و در انتهای ساقه مشاهده می‌شوند. گلچه‌های کناری زبانه‌ای به رنگ سفید و تعداد آنها متفاوت و بین 12 تا 18 عدد در هر گل است و این گلچه‌ها از نظر جنسی ماده هستند. گلچه‌های میانی نهنج لوله‌ای به رنگ زرد دیده می‌شوند. این گلچه‌ها از نظر جنسی نر ماده (دوجنسی) بوده که پس از باز شدن، استوانه‌ای شکل می‌شوند (رحیمی، 1380).
بابونه از گیاهان بومی منطقه مدیترانه بوده، ولی منشا آن را در آسیای صغیر گزارش کرده‌اند. این گیاه امروزه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا پیدا کرده است (رحیمی، 1380).
بابونه در طی نوین:
درگذشته صرفاً از گل‌های بابونه به صورت سنتی استفاده میشد ولی در حال حاضر از اسانس این گیاه در صنایع داروسازی، آرایشی، بهداشتی و غذایی به طور وسیعی استفاده میشود. در کشورمان نیز مصارف داروهای تهیه شده از بابونه در حال افزایش بوده و داروهای متعددی در داروخانههای کشور به فروش میرسند که از مواد موثره بابونه در تهیه آنها استفاده شده است (ایزدخواه و نظامی، 1390).
در استعمال خارجی ضماد، لوسیون و حمام فرآورده‌های این گیاه اثر قاطع در رفع بیماریها دارد به طوری‌که از آن برای محفوظ نگه داشتن زخم از آلودگی‌ها و بهبود زخم‌های عمیق، زخم انگشتان، رفع التهاب و درمان ورم چشم و مخاط دهان، حلق و لثه‌ها می‌توان استفاده به عمل آورد. همچنین خستگی چشم را تسکین می‌دهد. حمام فرآورده‌های گیاه اثر معالج در زخم‌های واریسی، اگزماهای کهنه و خارش اشخاص مسن دارد. روغن گیاه ضد تشنج، آرام بخش و ضد التهاب می‌باشد و مرهم گل‌های آن در درمان زخم، خارش و گزیدگی بکار می‌رود (زمان، 1381).
متابولیت‌های ثانویه در بابونه:
ترکیبات لیپوفیل: ترکیبات لیپوفیل اسانس است که نامحلول در گلیسیرین و محلول در روغن‌های معدنی و گیاهی است. انحلال آن در پروپیلن همراه با تشکیل میسلهاست. استرها 85% اسانس بابونه را تشکیل می‌دهند. ترپنوئیدها و سینئول و ترانسپیروکاروئن نیز گزارش شده‌اند.
کامازولنها هنگام تقطیر، با بخار آب آزاد می‌شوند که مقدار آن بستگی به نوع و سن گل دارد. اثر ضد حساسیت و ضد خارش گل بابونه آلمانی و فرآوردههایی که از آن تهیه میشود به علت وجود ترکیبات آلفابیسابولول- بیسابولول اکسیدها- کامازولن- ماتریسین است. در بین این ترکیبات ماتریسین دارای بالاترین اثر ضد حساسیت و ضد خارش است.
یکی دیگر از آرولنهای موجود در آن اسپاتولنول است. همچنین ترکیبات سزکویی ترپن، آلفابیسابولول، بیسابولول اکسید A و B در گل بابونه موجود است.
آزولن‌ها در شرایط اسیدی و در حین تقطیر تشکیل می‌شوند. اسانس بدست آمده، در پروپیلن گلیکول محلول ولی در گلیسرین و روغن‌های معدنی نامحلول است.
رنگ آبی تیره از اندازه‌گیری ضریب شکست و چرخش معدنی اسانس بابونه آلمانی ممانعت می‌کند. برای استخراج اسانس توسط حلال‌ها از روش ماسراسیون- پرکلاسیون- پرکلاسیون مجدد گل بابونه استفاده می‌شوند.
ترکیبات هیدروفیل: تعداد زیادی از ترکیبات شیمیایی در انواع بابونه‌ها شناسایی شده‌اند. برخلاف ترکیبات اسانس که در انواع مختلف بابونه نوسان بسیار زیادی نشان می‌دهند، در مورد بقیه ترکیبات نوسان محدودتر است. اگرچه در مورد ترکیبات فلاونوئیدی نیز از نظر کمی و نوع فلاونوئید در گونه‌های مختلف بابونه مقداری اختلاف مشاهده میشود.
در رابطه با کومارین‌ها و اسیدهای گیاهی، این اختلاف کمترمشاهده میشود. فرآورده‌های گل بابونه به خاطر اثر ضد اسپاسم و ضد حساسیت و خارش کاربرد وسیعی دارند. این اثر فارماکولوژیک مرهون ترکیبات هیدروفیل مانند آپی‌ژنین گلیکوزیدهای آن از یک طرف و از طرف دیگر ترکیبات لیپوفیل مانند آلفابیسابولول، بیسابولول اکسیدها، ماتریسین و آزولن‌ها است (ایزدخواه و نظامی، 1390).
بابونه در دیگر کشورها:
بابونه از زمان‌هاي قديم مورد توجه و مصرف بوده است. در مصر باستان آن را هديه‌اي از جانب خدايان و براي درمان تب مناسب دانسته‌اند. جالينوس آن را گياهي توصيف كرده است كه بويي شبيه سيب يا به دارد . نام انگليسي آن Chamomile از دو كلمه‌ي يوناني Chamos به معناي زمين و Melos به معناي سيب مشتق شده است كه به همين موضوع اشاره دارد (Blumenthal et.al., 2000).
در چین و ژاپن، گل‌های خشک آن را با چای دم کرده و به عنوان بادشکن استفاده می‌کنند. در آلمان گل بابونه به عنوان یک چای دارویی استاندارد برای مصرف خوراکی و شکل شوینده غرغره، کرم یا پماد، بخور و افزودنی در حمام و سونا پذیرفته شده است. در طب آلمان، فرآورده‌های بابونه انتخاب اول جهت درمان حساسیت‌های پوستی کودکان می‌باشد. با وجود استفاده عمومی از چای بابونه به عنوان آرام بخش خفیف و خواب آور، در کشور آلمان به علت عدم وجود تحقیقات چاپ شده، مصرف گیاه به این منظور پذیرفته نشده است (میرحیدر، 1375).
بابونه در طب سنتی
بابونه در قانون:
مزاج گل در اول گرم و خشک است. باز کننده است، غلیظ را لطیف می‌نماید، سستی می‌آورد، گدازنده است با کمی جذب یا اصلا جاذب نیست. به سبب قوت سست کنندگی و تحلیل که در آن موجود است ورم‌های گرم را فرو نشاند و تصلبات کم را نرم می‌کند و خوردن آن ورم‌های سخت داخلی مفید است. خون را از سینه پاک می‌کند و بر می‌کند. در تبهای هر روزه روغن بابونه را بر تن مالند و در تبهای کهنه آن‌را در اواخر تب می‌خورند.
بابونه در مخزن الادویه:
مزاج در دوم گرم در آخر خشک. گل آن ملطف و محلل بی جذب و مفتح و مقوی دماغ و اعصاب و باه و با قوت تریاقیه و مدر عرق و شیر و بول و حیض و جهس امراض دماغی و درد سر و نزلات و تحلیل بقایای رمد و تحلیل ریاح گوش و یرقان و رحم و تحلیل و تایین اورام. مضر حلق، مصلح آن شرنت انار. روغن بابونهگرم در دوم و خشک در اول بلکه در خشکی معتدل. خواص آن محلل اورام بارده و مرکبه و مجفف رطوبات و تدهین بدان جهت دفع لرز حمیات بلغمی وسوداوی، تحلیل ریاح محتبس در اعضاء و درد کمر و مفاصل و نقرس.
نویسنده محسن شجایی
منابع
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القانون فی الطب. جلد دوم. انتشارات سروش.
ایزدخواه، میلاد و نظامی، امین. 1390. معرفی و بررسی خواص گیاه دارویی بابونه. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه.
رحیمی کلامرودی. کشت گونه‌های دیپلوتید و تتراپلوئید بابونه و بررسی ترکیب اسانس و مقایسه با نمونه‌های موجود در ایران. پایان‌نامه دکترای داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
زمان، س. گیاهان داروئی. انتشارات ققنوس.
عقیلی خرسانی شیرازی، محمد حسین. 1380. مخزن‌الادویه. انتشارات چوگان.
میرحیدر حسين. 1375. کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماریها. نشر فرهنگ اسلامی.
ميرحيدر حسين. 1389. معارف گياهی.دفتر نشر اسلامی. جلد پنجم. ص 93.
Blumenthal M, Goldberg A, Brinchmann J. Herbal Medicine. Austin: American Botanical council; 2000. p.57.