گزنه ضد ریزش مو
Urtica یکی از جنس‌هاي مهم است که داراي 45-30 گونه است (Bodros et al., 2008) ولی سه گونه عمده آن که از نظر دارویی مورد توجه هستند و در ایران نیز یافت می‌شوند عبارتند از گزنه درشت، گزنه کوچک و گزنه یونانی (Shahraki et al., 2008).
این سه گونه تفاوت چندانی باهم ندارند و گونه گزنه درشت و گزنه کوچک از زمان‌های بسیار دور مورد توجه قرارداشته و از گونه‌های مهم به شمار می‌آیند (Kavalali et al., 2003).
نام فارسی: گزنه، گزنه دو پایه
نام علمی: Urtica dioica L.
خانواده: Urticaceae
نام انگلیسی: Stinging nettle
گزنه، يك گياه چند ساله است كه در سراسر جهان يافت مي‌شود. واژه urticarial (كهير) از urtica كه واژه‌اي لاتين براي گزنه است مشتق شده است. ريشه واژه urere در لاتين به معني سوزاندن است و واكنش التهابي افزايش حساسيت نوع I را نشان مي دهد كه از متلاشي شدن موهاي تيز پوشاننده برگ ها و ساقه گزنه پديد مي آيد (Fagelman & Lowe, 2002; Thornhill & Kelly, 2000)
گزنه دو پایه عموماً علفی و در نقاط مرطوب و نواحی سایه‌دار به حالت خودرو می‌روید (Cowan, 1999). گزنه درشت یا انجره کبیر گیاهی است چندساله، ساقه آن 4 گوشه و بلندي آن تا یک متر می‌رسد و پوشیده از تار و پرزهاي چسبناك و ساختمان آن به شدت لیفی میباشد. برگ‌هاي آن متقابل بیضی بزرگ نوك تیز با دندانه‌هاي درشت و رگبرگ‌هاي خیلی مشخص گل‌هاي آن به رنگ سبز روشن یا کمی زرد، معمولا در دو پایه جداگانه ماده و نر قرار دارند (ميرحيدر حسين، 1389).
ترکیبات شیمیایی گزنه
از نظر ترکیبات شیمیایی وجود ماده لسیتین و گلوکوزیدي با اثر قرمزکننده پوست و به علاوه لعاب، تانن و فورمیک اسید و چند املاح معدنی و گوگرد در گیاه گزنه تأیید شده است. از سرشاخه‌هاي گیاه ماده رنگی به نام اورتیسین گرفته می‌شود (ميرحيدر حسين، 1389).
آنالیز ترکیبات عصاره آبی گزنهUrtica dioica با روش GC
گزنه در طب
خواص دارویی گزنه
در هند از شیره گیاه براي تحریک پوست در استعمال خارجی مصرف می‌شود. از ریشه آن به عنوان مدّر و جوشانده گیاه را به عنوان مدّر، قابض، قاعده‌آور، ضد انگل و کرم‌کش و در موارد التهاب کلیه، وجود خون در ادرار مفرط بودن خون عادت ماهیانه و ضعف و زردي تجویز می‌کنند (ميرحيدر حسين، 1389).
گزنه دو پایه از جمله گیاهان با خواص دارویی بوده و صدها سال است که در طب سنتی جهان جهت معالجه بیماري‌هایی نظیر اگزما، ناراحتی‌هاي دستگاه گوارش و تناسلی، دردهاي مفاصل و نیز درمان کم‌خونی از عصاره آن استفاده می‌شود (Cowan, 1999).
نتایج پژوهش‌ها نشان داده است که عصاره گیاه گزنه داراي خاصیت ضد باکتریایی است و به میزان چند برابر بیشتر از باکتري کش‌هاي شیمیایی از توان کنترل باکتري‌هاي گرم مثبت و منفی برخوردار میباشد (Lichius & Muth, 1997).
در فرانسه از جوشاند 60-30 گرم شاخه‌هاي گزنه در یک لیتر آب روزي 3-2 فنجان می‌خورند براي تسکین التهاب کهیر مفید است. کارشناسان گیاه درمانی اروپا در روزگاران کهن دم کرده گزنه را براي درمان سرفه و سل و از دود کردن برگ‌هاي خشک آن براي تسکین آسم استفاده می‌کردند، روشی که هنوز هم متداول است (ميرحيدر حسين، 1389).
گزنه هم هنگام استفاده بر روي پوست سر رشد موها را تحریک کرده و یکی از مواد مؤثر درتوقف ریزش مو است (Mark Blumenthal, 1997).
یکی از کارشناسان گیاه درمانی معاصر آنچنان به خواص درمانی گزنه اعتقاد دارد که آن را یکی از پرکاربردترین گیاهان دارویی می‌داند. البته این نظر کمی اغراق است ولی به هرحال طبق تحقیقاتی که شده است گزنه در مصرف خارجی ممکن است براي درمان و کاهش درد نقرس و به صورت مصرف داخلی براي کنترل تب ینجه و کاهش فشار خون و انواعی دیگر از بیماري‌ها مؤثر باشد (ميرحيدر حسين، 1389).
داروي گیاهی مورد مطالعه قبلاً در درمان آلوپسی آندروژنیک استفاده شده است و تأثیرات نسبتاً خوبی را در درمان آن نشان داده است (Enshaieh et al., 1382).
نیروي جنسی را زیاد می‌کند، سینه، ریه و معده را از اخلاط پاك می‌کند. دهانه رحم و گرفتگی‌هاي کبد را باز می‌کند. در علاج بیماري قند و بند آوردن خونروي مؤثر است. شیره گیاه و جوشانده گیاه مقدار قند در ادرار بیماران قند را کاهش می‌دهد (ميرحيدر حسين، 1389).
گزنه در طب سنتی
گزنه در قانون:
شیخ گوید: مزاج گزنه و تخم گزنه هر دو در اول و سوم گرم و در دوم خشک و گزنه تخمش خشک مزاج‌تر است. بعضی گویند چندان گرمی‌زا نیست و بادآور استو بسیار زداینده و قرحه‌ها را نمی‌گزد و چنانچه با گوشت بپزند تاثییری در آن نمی‌ماند. جذب کننده، قرحه آور، گدازنده، قوی و سودمند است. ضماد گزنه همراه سرکه دمل‌های درونی را می‌ترکاند و سود می‌ر‌ساند و در مداوای ورم سخت مفید است. اگر خاکستر یا تخم انجره را ضماد کنند در ورم سرطانی سودمند میباشد. کوبیده برگش خون دماغ را قطع کند. ضماد تخمش دندان کشیدن را آسان کند. ضماد برگ سبز انجره برآمدگی رحم را فرو نشاند. گزنه را با عسل شیاف کنند و بردارند خلط‌های بد خارج کنند.
گزنه در مخزن الادویه:
طبیعت آن در اول سوم گرم و خشک و در دوم گرم نیز گفته‌اند. ملطف اخلاط لزجه و جاذب و مقرح اعضاء و محلل اورام صلبه و مدر بول و حیض و شیر و عرق و معده. مفتح فم رحم و سده جگر و سپرز وآشامیدن آن و آشامیدن برگ مطبوخ آن با ماء‌الشعیر جهت امراض صدر مانند ربو و نفس‌الانتصاب و تنقیه سینه. گذاشتن برگ کوبیده آن در بینی قاطع رعاف و حمول نیم مثقال آن با مر بالمناصفه بغایت مدر حیض و ضماد برگ تازه آن جهت حبس رغاف و برآمدگی رحم وتحلیل دبیله و گشودن دمل و قطع ثالیل خصوصا با عسل و جهت التوای عصب و با نمک جهت جراحت سگ دیوانه گزیدهو با موم جهت سپرز و پخته آن با روغن زیتون جهت ورم بنا گوش و شماد رماد آن با نمک جهت قروح. ضماد آن با عسل جهت بزرگ کردن قضیب و با مراهم جهت قروح و سرطان و به تنهایی جهت تحلیل اورام و به دستور ضماد برگ آن و طلای آن با عسل بر قضیت و کنج ران محرک باه و مضمضه عصاره آن محلل ورم لهات.
مضرات گزنه:
مصرف دم کرده غلیظ گزنه یعنی زاید بر حد مجاز ممکن است موجب تحریک معده و سوزش پوست و در برخی موارد شاشبند شود. در برخی از رژیم‌هاي لاغري براي کاهش آب بدن خوردن گزنه توصیه می‌شود تا در نتیجه وزن کاهش یابد. این روش کاهش وزن صحیح و بهداشتی نیست. کاهش وزنی که در اثر خروج شدید آب بدن ایجاد شده باشد، ضمن اینکه ایجاد عوارض عدم تعادل پتاسیم می‌کند، بیدرنگ پس از قطع رژیم، وزن به حالت اولیه برمی‌گردد. بهترین راه کنترل وزن، کاهش کالري روزانه با خوردن غذاهاي کم چربی، خوراک‌هاي غنی از الیاف گیاهی، ورزش‌هاي هوازي و پیاده‌روي منظم میباشد. گزنه در مورد خرگوش موجب تحریک انقباض رحم می‌شود بنابراین از نظر احتیاط زنان باردار نباید مصرف نمایند. طبق توصیه سازمان نظارت بر خوراك و دارو در امریکا به استثناي زنان باردار، مادران شیرده، کودکان کمتر از دو سال و اشخاصی که از سایر انواع داروهاي مدّر استفاده می‌کنند، مصرف گزنه براي بقیه اشخاص در حد اندک بلامانع است مشروط بر اینکه زیر نظر متخصص و پزشک عمل شود (ميرحيدر حسين، 1389).
نتيجه گيري:
بر طبق نتایج حاصل از این مطالعه، می‌توان نتیجه گیري نمود که داروي گیاهی در درمان تلوژن افلوویوم مؤثر است، هر چند که مطالعات بیشتر در این زمینه ضروري است. اما با وجود اینکه داروي مینوکسیدیل به صورت شایع توسط پزشکان و متخصصان پوست جهت درمان تلوژن افلوویوم استفاده می‌شود و تا به حال هیچ گونه مقاله رسمی دراین مورد در بانک‌هاي اطلاعاتی موجود نمی‌باشد بنابراین توصیه می‌شود تحقیقات بیشتري با تعداد نمونه‌هاي بیشتر و مدت پیگیري طولانی‌تر در این زمینه انجام شود (انشائیه و همکاران، 1385).
نویسنده
محسن شجایی
منابع:
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القانون فی الطب. جلد دوم. انتشارات سروش.
انشائیه شهلا، رشنو حمید، حسین سیادت امیر ، صادقی نیا علی. 1385. مقایسه تأثیر یک ترکیب گیاهی با محلول مینوکسیدیل 2% در درمان تلوژن افلوویوم. فصلنامه علمي پژوهشي دانشگاه علوم پزشكي لرستان شماره 3 دور هشتم.
عقیلی خرسانی شیرازی، محمد حسین. 1380. مخزن‌الادویه. انتشارات چوگان.
ميرحيدر حسين. 1389. معارف گياهی.دفتر نشر اسلامی. جلد اول.
Bodros E, Baley C. Study of the tensile properties of stinging Nettle fibres (Urtica dioica). Materials Lett, 2008; 62(14): 2143-2145.
Cowan MM. Plant products as antimicrobial agents. Clin Microbiol Rev.. 1999;12(4):564-582.
Enshaieh Sh, Siadat AH, Asilian A, Nilforoush Zadeh MA, Khatami Pour SM, Fasih A. Comparison of an herbal drug and 2% Minoxidi solution in the treatment of the Androgenetic Alopecia, RAHAVARD DANESH, JOURNAL OF ARAK UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCES 1382; 23(6): 1-6
Fagelman E and Lowe FC. Herbal medications in the treatment of benign prostatic hyperplasia (BPH). Urol. Clin. North Am. 2002; 29: 23 – 9.
Kavalali G, Tuncel H, Goksel S, Hatemi H H. Hypoglycemic activity of Urtica pilulifera in streptozotocin-diabetic rats. J Ethnopharmacol, 2003; 84(2-3): 241-5.
Lichius JJ, Muth C. The inhibition effects of Urtica dioica root extracts on experimentally induced prostatic hyperplasia in the mouse. Planta Med. 1997;63(04):307-310.
Mark Blumenthal M. The complete German commission Monograph, American Botonical Council, 1998: 40-46
Shahraki M R, Mirshekari H, Shahraki A R, Shahraki E, Divband K H. Effect of Urtica dioica boiling on serum glucose, insulin and lipids in fructose-fed male rats. Ofoghe Danesh, 2008; 14(3): 10-15.
Thornhill SM and Kelly AM. Natural treatment of perennial allergic rhinitis. Altern. Med. Rev. 2000; 5: 448 – 54.