استفاده از گياهان دارويي در صنایع آرایشی بهداشتی
تمایل به توليد گياهان دارويي و معطر به دلیل تقاضای زیاد براي محصولات طبيعي در جهان، رو به افزايش است (2002 Carruba et al.,). سرزمين ايران در اعصار مختلف تاريخ همواره از کانونهاي مهم علوم گوناگون به ويژه داروسازي و کشت و پرورش گياهان دارويي بوده است (Sirajuddin, 2010). در سالهای اخیر، آشنایی علمی و بنیادی انسان با خواص و آثار مفید دارویی طبیعی، زمینه استفاده روز افزون از آنها را فراهم آورده است (امیدبیگی، ۱۳۸8). اعلام ممنوعيت سازمان بهداشت جهاني برای استفاده از رنگها و اسانسهاي مصنوعي و همچنین عوارض جانبي داروهاي شيميايي در سالهاي اخير سبب رونق كشت و كار گياهان دارويي شده است (مرادی و همکاران، 1388). به گونهای كه قرن بيستم را، قرن بازگشت به طبيعت و سده استفاده از داروهاي گياهي نام نهادهاند (گلشادی و همکاران، 1381).
امروزه توسعه کشت و کار گیاهان دارویی مبحث جدید و جالب توجهی در کشاورزی میباشد. بخش گیاهان دارویی و طیف فعالیتهای وابسته به آن نه تنها از نظر تأمین مواد اولیه صنایع مختلف، برای تأمین سلامت جمعیت روز افزون جهان و ایجاد زمینههای اشتغال و ارزآوری در کشور دارای اهمیت خاصی است، بلکه از نظر توسعهی اقتصادی–اجتماعی نیز در توزیع درآمد و توجه به مناطق کمتر توسعه یافته دارای نقش مهمی میباشد، تخمین زده میشود که حدود 25 درصد از تمام داروهای مدرن در دنیا به طور مستقیم یا غیر مستقیم از گیاهان مذکور مشتق شدهاند (Ziarati et al., 2012).
كشور ايران با ١١ اقليم و بيش از ٧٥٠٠ گونه گياهي، دارای گونههای با ارزش دارويي و نادر ميباشد (قاسمی دهکردی، 1381). چون برخی از ترکیبهاي ثانويه که تحت تأثیر عوامل مختلف محیطی در گیاهان ساخته میشوند، به عنوان فرآوردههای نهایی سوخت و ساز گياه از نظر اقتصادی بسیار مهم و ارزشمند ميباشند. از این رو تأثیر عوامل محیطی مختلف بر کیفیت و کمیت ترکیبهاي مذکور همواره باید مورد تحقیق و آزمایش قرار گیرد و موقعیت آنان در طبقهبندی ترکیبهاي ثانویه مشخص شود (امیدبیگی، 1388).
تاريخچه گياهان دارويي به طور دقيق مشخص نيست و در طول تاريخ استفاده از گياهان دارويي با خرافات و آداب خاصي همراه بوده است. مصريها و چينيها از اولين اقوامي هستند كه از حدود ٢٧٠٠ سال پيش از ميلاد مسيح از گياهان به عنوان دارو استفاده ميكردند (امیدبیگی، 1388).
در قرنهاي هشتم تا دهم ميلادي بوعلي سينا و محمد زكرياي رازي سبب توسعه دانش درمان با گياه شدند و در قرن سيزدهم ابنبيطار خصوصيات بيش از ١٤٠٠ گياه را در كتابي گرد آوري نموده و در قرن نوزدهم داروهاي شيميايي به سرعت جايگزين بسياري داروهاي گياهي گرديد. سپس در اواخر قرن بيستم عوارض جانبي و مضر داروهاي شيميايي سبب رويكرد دوباره دانشمندان به گياهان دارويي شد به طوريكه اين دوره را رنسانس گياهان دارويي ناميدند. تا قرن نوزدهم گياهان دارويي به شكل بسيار ابتدايي مورد مصرف قرار ميگرفتند تا اينكه استخراج مواد مؤثر گياهي، از قرن نوزدهم آغاز گرديد. دلايل استخراج مواد مؤثر گياهي و خالصسازي و بكارگيري آنها در فرمولاسيونهاي دارويي و صنایع آرایشی و بهداشتی را ميتوان در موارد زير خلاصه نمود:
١‐ عدم امكان نگهداري گياهان به مدت طولاني.
2- عدم دسترسي سريع به منابع گياهي.
٣‐ عدم معيار معيني به منظور مقدار مصرف و تجويز آن به بيمار (امیدبیگی، 1388).
80 درصد از مردم آفریقا از انواع اشکال سنتی گیاهان دارویی استفاده میکنند (WHO, 2005; SARS, 2003). 65 تا 80 درصد جمعیت جهان از گیاهان دارویی به عنوان شکل اولیه مراقبت بهداشتی استفاده میکنند (Fakeye et al., 2008; Christine, 2009).
فیتوشیمی:
در ادامه توضیحی در مورد رشتههای فارماکوگنوزی و فیتوشیمی داده میشود تا علت استفاده از گیاهان در صنایع دارویی و آرایشی بهداشتی بیشتر مشخص گردد.
پس از انجام يك سري تبديلات تكنولوژيك كه يك گياه دارويي را به يك داروي گياهي مبدل ميسازد، گياه دارويي محتوي مواد مختلفي است كه اكثر آنها بر روي بدن انسان تاثير ميگذارند. رشتهاي كه در مورد مواد مؤثره، ساختمان و وضعيت آنها در گياه، تغييرات و تبديل آنها در طول زندگي گياه و تهيه داروهاي گياهي مطالعه مينمايد، فيتوشيمي (شيمي گياهي) ناميده ميشود. فيتوشيمي با علم داروسازی طی سالیان بسیار زیاد ارتباط نزدیکی داشته است به طوریکه ساختار شیمیایی بسیاری از ترکیبات متابولیتهای ثانویه (ترکیبات شیمیایی گیاهان) شناسایی شده جهت درمان را به صورت مصنوعی ساخته و در علم داروسازی مورد استفاده قرار میدهند.
از لحاظ علمی، اجرایی و مدل اجرا و اهداف پروژهها شیمی گیاهی شبیه به شاخهی فارماکوگنوزی شاخههای تخصصی دارو سازی است. بسیاری از پروژهای شیمی گیاهی بسیار شبیه به پروژهای شاخههای فارماکوگنوزی در دانشکده های دارو سازی است. این دو رشته میتوانند پروژهای زیادی با هم داشته باشند حاصل تلفیق شیمی گیاهی و داروسازی میتواند بسیار کارایی داشته باشد و دارو و محصولات آرایشی و بهداشتی موثرتر و کاراتر در عین حال با کمترین ایجاد مشکل در بدن تولید نمود.
با استفاده از گیاهان دارویی میتوان دارویی ارزان و طبیعی به دست آورد. مواقعی گیاهی میتواند یک یا چند ترکیب سخت و پیچیده را به راحتی و فقط با استفاده از نور و آب و هوا تولید کند که تولید ترکیب سخت و پیچیده در محیط آزمایشگاهی بسیار طاقت فرسا است. این ویژگی بیشتر داروهای گیاهی میباشد که در دانشگاههای دنیا باعث ایجاد شاخههای فارماکوگنوزی و فیتوشیمی شده است.
تقسیمبندي متابولیتهای ثانویه گیاهان دارویی:
آلکالوییدها، گلیکوزیدها، روغنهاي فرار، سایر مواد موثر (مواد تلخ، فلاونها، فلاونوییدها، موسیلاژها و غیره) میباشد. هر کدام از این ترکیبات دارای خواص و ویژگیهای منحصر به فردی جهت استفاده در صنایع آرایشی و بهداشتی هستند که از حوصله مقاله خارج است.
نویسنده محسن شجایی
منابع:
امیدبیگی، ر. 1388. تولید و فرآوری گیاهان دارویی (جلد اول). انتشارات آستان قدس رضوی. 348 صفحه.
قاسمی دهکردی، ن. 1381. فارماکوپه گیاهی ایران. ناشر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، معاونت غذا و دارو. ص 443.
گلشادي ا، ر. انصاري، ص. عسگري، ن. صراف زادگان و م. بشتام، 1381. آگاهي، اعتقاد و عملكرد نسبت به داروهاي گياهي در مردم شهر اصفهان. فصلنامه گیاهان دارویی2، ص. 21-28.
مرادي ر، پ. رضواني مقدم، م. نصيريمحلاتي، ا. لكزيان، 1388 . بررسي تأثير كودهاي بيولوژيك و آلي بر عملكرد، اجزاي عملكرد دانه و ميزان اسانس گياه رازيانه (Foeniculum vulgare). مجله پژوهشهاي زراعي ايران، جلد 7، شماره 2. ص 635-625.
Carruba A., R. La Torre and A. Matranga. 2002. Cultivation trials of some aromatic and medicinal plants in a semiarid Mediterranean environment. Proceeding of an international conference on MAP. Acta Horticulture(ISHS), 576:207-213.
Christine Patterson HA: A Complementary Alternative Medicine Questionnaire for Young Adults, Integrative Medicine Insights 2009, 4:1-11. combination of traditional Chinese medicine
Fakeye TO, Onyemadu O: Evaluation of knowledge base of hospital pharmacists and physicians on herbal medicines in Southwestern Nigeria, Pharm Pract 2008, 6(2):88-92
SARS, Clinical trials on treatment using a and western medicine, Geneva: WHO; 2003. pp. 53-61.
Sirajuddin MF. Treatment and medicine plants in Iran. Quarterly Journal of Medical History 2010; 2:11-33
WHO traditional medicine strategy 2002– 2005, Geneva: WHO; 2002.
Ziarati, P. Karbalaei Mohammad Persia Behbahani, N. 2012.Screening of Heavy Metal Contents in Heracleum persicum (Golpar) from Selected Markets in Tehran. 1(11):1 – 3.