کرچک دانه سمی با خواص درمانی
گیاه کرچک که بومی مناطق گرمسیر جهان است در اقلیم‌هاي گرم مانند هند و افریقا به صورت یک درختچه که بلندي آن تا 3 متر هم می‌رسد وجود دارد ولی در مناطق معتدل چون در سرماي زمستان این مناطق مقاوم نیست به صورت یک گیاه یکساله و در برخی مناطق مناسب دوساله است. در مناطقی که ارقام یک ساله آن کاشته می‌شود مزرعه پس از برداشت محصول دانه شخم شده و سال بعد مجددا به صورت زراعت جدیدي تخم آن کاشته می‌شود. معمولا در مناطق معتدل کشت بذر کرچک مقارن با زمان کشت ذرت و پنبه صورت می‌گیرد. داخل میوه به اندازه دانه قهوه و پوست تخم منقّط و مغز آن سفید و داراي مقدار زیادي روغن است (ميرحيدر، 1389).
نام فارسی: کرچک، بیدانجیر
نام علمی: Ricinus communis L.
خانواده: Euphorbiaceae
نام انگلیسی: Castor
روغن‌ها و چربی‌ها به‌صورت گسترده و به عنوان ماده خام در غذاها، محصولات آرایشی و بهداشتی، صنایع داروسازی، تولید صابون و محصولات دیگر به کار می‌روند. روغن‌های دارای خاصیت آنتی باکتریال، در حوزه نگهداری و فرایند مواد غذایی، بارداری درمان جراحت‌ها، فرمولاسیون کرم‌ها و لوسیون‌ها جهت درمان بیماری‌های پوستی مفید می‌باشند. روغن‌های گیاهی در عین مایع بودن از مقاومت بیشتری برخوردار بوده و نسبت به اکسیداسیون پایدار هستند (Bauchart, 1993). مزیت استفاده از روغن‌های گیاهی حاوی اسید اولئیک بالا در صنایع بهداشتی و آرایشی به علت این است که نسبت به حرارت پایدارتر بوده و کمتر حالت روغن و چربی به دنبال استعمال حس می‌شود (Manpree et al., 2012). روغن کرچک خوراکی در صنایع غذایی، در افزودنی‌های مواد غذایی، طعم دهنده‌ها، به عنوان یک مهارکننده غالب و در بسته‌بندی‌ها استفاده می‌شود. در هند، پاکستان، نپال و بنگلادش، کرچک، برنج، گندم و حبوبات را از پوسیدن حفظ و متوقف می‌کند که می‌تواند به‌عنوان یک روغن ارزان قیمت و حاوی اسید اولئیک بالا، رقیب خوبی برای روغن زیتون و دیگر روغن‌ها در صنعت باشد (Jitendra & Ashish Kumar, 2012). قسمت‌هاي مختلف این گیاه جهت مصارف درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد و داراي خواصی نظیر ضد میکروب، ضد التهاب، ضد درد، آنتی‌اکسیدان، حفاظت کبدي و درمان دیابت و نیز مسهل براي درمان یبوست می‌باشد (Jena & Gupta Kumar, 2012). روش‌هايي كه برای، استخراج روغن كرچك استفاده مي‌شود به صورت پرس و استخراج با حلال مي‌باشد. اين روش‌ها منجر به توليد روغن كرچك با درجات كيفی مختل مي‌شود (DAquin et al., 1960).
کرچک در طب قدیم
در گذشته براي قرن‌ها همه جا کرچک به عنوان مسهل مورد استفاده انسان بوده است. در چین از له شده تخم کرچک براي معالجه انواع بیماري‌ها از جمله سنگینی گوش و کري، سردرد، خنازیر و ناراحتی‌هاي پوستی استفاده می‌شده است [رید]. متفقا همه قبول دارند که مغز دانه کرچک سمّی است. از برگ‌هاي کرچک اغلب در استعمال خارجی استفاده می‌شود. برگ‌هاي گرم کرده کرچک را براي تسکین درد نقرس روي عضو دردناك می‌گذارند [هین]. التیام عفونت چرکی نرمه‌بند دور انگشت دست و پا که ویتلا گفته می‌شود، می‌مالند[وك]. براي سرطان به کار می‌برند و همچنین روغن کرچک براي معالجه بیماري‌هاي پوستی انگلی تجویز می‌شود. در ساحل عاج و دلتاي علیا از روغن کرچک براي تسکین جذام استفاده می‌شود. در هندوچین براي معالجه سرطان معده و به‌طور کلی از روغن کرچک در روش شیمی درمانی سرطان استفاده می‌شود (ميرحيدر، 1389).
متابولیت‌های ثانویه
اثرات دارويي كرچك مربط به وجرد تركيبات فيتوشيميايي مانند فلاونوئيدها آلکالوئيدها و تانن‌ها مي‌باشد كه دارای فعاليت‌های بيولوژيكي ديگر، نيز هست (Ilavarasan et al., 2012). در دانه کرچک ماده سفیدرنگ بی‌شکل خیلی سمّی وجود دارد که در حقیقت پروتئین سمّی یا آلبومین سمّی دانه کرچک است (ميرحيدر، 1389). این ماده را به انگلیسی ریسین اسيد ريسينولئيك (٪89) مهمترين اسيد چرب مرجرد در روغن كرچك است كه خصرصيات تكنولوژيكي بي‌نظير، به روغن كرچك به سبب گروه‌ها، هيدروكسي بالا داده است. ساير اسيدها، چرب روغن كرچك شامل لينولئيك اسيد (3/٪)،اولئیک اسید (3٪)، استئاریک اسید (٪1)، دی هيدروكسي استئاریک اسید (7/٪0)، اسيد پالمتيك (٪1)، آراشیدیک اسید (3/٪0) است (Ogunniyi, 2006). مقدار روغن دانه‌های، كرچك در حدود 60-40 درصد است (Marter, 1981). ریسین اولئیک اسید یک اسید چرب اشباع نشده‌اي که در روغن کرچک به شکل گلیسرید وجود دارد و در حدود 80 درصد اسیدهاي چرب دانه کرچک را تشکیل می‌دهد. این گلیسرید را در شیمی به نام ریسین اولئین می‌خوانند این اسید داراي خاصیت مسهلی بسیار قوي است (ميرحيدر، 1389).
مهمترین ترکیبات موجود در روغن کرچک
کرچک در قانون:
روغن کرچک به کار خوراک نمی‌آید در چراغ به کار می‌برند و با بعضی پماد و داروها مخلوط می‌کنند. کرچک تحلیل برنده و ملین است و روغنش از روغن زیتون ساده لطیف‌تر و لطافت بخش‌تر است. کوبیده کرچک زگیل را بر طرف می‌کند و لکه‌ۀای سیاه را می‌زداید. روغن کرچک داروی قرحه تر و گری است. اگر سی دانه را بسایند و بخورند معده را بسیار سست گرداند و در نتیجه استفراغ را برانگیزد و دل به هم می‌خورد. تنها یا با سرکه بر چستان نهند ورم پستان را فرو نشاند. کرچک دانه را بکوبند و بسایند و بخورند بلغم مراره و کرم را بیرون راند.
کرچک در مخزن الادویه:
در آخر دوم گرم و خشک. محلل و ملین عصب و مسهل قوی خلط بارد و منقی عروق و مقوی اعضاء و جهت ضداع و فالج ولقوه و رعشه و امراض بارده. چون ده عدد مغز دانه آ را ساییده با ماءالعسل بیاشامند اسهال بلغم و رطوبات مایی نماید و مرخی و مسقط اشتها است و موجب کرب و غثیان و قی است. طلای آن جهت رفع تشنج و درد گوش و انضمام فم رحم و انقلاب آن و جرب متقرح و قروح رطبه سر و ورم معده و رفع آثار کبودی جلد.
مصلح آن کتیرا، مصطکی و نعناء.
نتیجه گیری
نکته: مصرف روغن کرچک و بخصوص دانه‌هاي آن باید زیر نظر پزشک انجام گیرد.
گیاه دارویی کرچک می‌تواند به عنوان درمان کننده سریع و مؤثر جهت ترمیم زخم‌هاي پوستی مورد استفاده قرار گیرد و نسبت به گیاهان صبر زرد و گل اشرفی اثربخشی سریع‌تر و بهتري را دارا می‌باشد پیشنهاد می‌گردد مطالعاتی در رابطه با مکانیسم اثر گیاه کرچک بر ترمیم زخم‌هاي پوستی ناشی از بریدگی و سوختگی صورت گیرد. (داوري و همکاران، 1397). علاوه بر تاثیر بر روی پوست جهت حفظ و سلامت مو با توجه به ترکیباتی که دارد موثر می‌باشد.
منابع
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القانون فی الطب. جلد دوم. انتشارات سروش.
عقیلی خرسانی شیرازی، محمد حسین. 1380. مخزن‌الادویه. انتشارات چوگان.
ميرحيدر حسين. 1389. معارف گياهی.دفتر نشر اسلامی. جلد پنجم. ص 93.
داوري آیدا ، حاجی‌نژاد محمدرضا ، صمدي کیوان ، افتخاري سمانه. 1397. اثر گیاهان گل اشرفی، صبرزرد و کرچکبر روند التیام زخم‌هاي پوستی در موش صحرایی نر بالغ. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان.
نویسنده
محسن شجایی
Bauchart, D. (1993). Lipid absorption and transport in ruminant, Journal of Dairy Science. 76: 3864-3881.
Manpreet, R., Hitesh, D., Bharat, P. and SHivani, SH. (2012). Ricinus communis l- A Review. International Journal of tech research CODEN (usa): IJPRIF, 4(4): 1706-1711.
Jitendra, J. and Ashish kumar, G. (2012). Ricinus communis L: A phytopharmacological review. International of pharmaceutical sciences, 4 (4): 24-29.
Ilavarasan R, Mallika M and Venkataraman S, 2006. Antiinflammatory and free radical scavenging activity of Ricinus communis root extract. Journal of Ethnopharmacology 103: 478-80.
Marter AD, 1981. Castor: Markets, utilization and prospects. Tropical Product Institute 152: 55-78.
DAquin EL, Pominsky J, Vix HLE, Knoepfler NB, Kulkarni BS and Gastrock EA, 1960. Direct solventextraction of castor beans yields high grade oil. Journal of the American Oil Chemists’ Society 37: 93-97.
Ogunniyi DS, 2006. Castor oil: A vital industrial raw material. Bioresource Technology 97: 1086-1091. Pokoprny J, Kalinova L and Dysseler P, 1995. Determination of chlorophyll pigments in crude vegetable oils. Pure & Application Chemistry 67: 1781-1787.
Jena J, Gupta AK. Ricinus Communis Linna: A phytopharmacology review. Int J Pharm Pharm Sci 2012; 4(4): 25-9.