نعنا فلفلی
مقدمه:
نعنا فلفلی یکی از پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی است که مقدار مصرف سالانه اسانس آن در جهان به حدود 7000 تن می‌رسد. گیاه نعنا فلفلی از مشهورترین دورگه‌هاي تیره نعنا است که در صنایع دارویی و غذایی کاربرد فراوانی دارد (عمویی و همکاران، 1393). از جمله خواصي كه به گونه‌هاي مختلف نعنا نسبت داده‌اند شامل: ضد باكتريايي، ضد خارش، ضد تورم، ضد نفخ، مسكن، درمان ناراحتي هاي معده، محرك، ضد تهوع، درمان تب، سردرد، سرماخوردگي، درمان ناراحتي‌هاي كبدي، خنثي كننده راديكال‌هاي آزاد و … مي‌باشد. همچنين از رايحه دلپذير آن در صنايع عطرسازي، آرايشي (ساخت صابون، شامپو، كرم و غيره) و ساير فراورده‌هاي اقتصادي استفاده مي‌شود. استفاده از اسانس آن در صنايع بهداشت دهان و دندان باعث افزايش بازارپسندي محصولات مي‌گردد (Karray-Bouraouia et هal., 2009; Abbaszadeh et al., 2009). طعم تند برگ‌های آن سبب شهرت این گیاه به نام نعنا فلفلی شده است بيشترين مصرف نعنا فلفلي به منظور تهيه اسانس است. اين گياه داراي خواص دارويي و دارای مصرف فراواني از جمله در داروهاي ضدنفخ، ضدباكتري، محلول‌هاي دهان‌شويه، و نيز در صنايع غذايي، بهداشتي، آرايشي و نوشابه‌سازي مي‌باشد. از اين گياه درتركیب داروهاي گياهي توليد شده در كشور از جمله آلتادين، ماسومنت، قطره نعنا، منتاوآل كيوم استفاده شده است. برگ‌ها و سرشاخه‌های گل‌دار دارای 1 تا 2 درصد اسانس، تانن، فلاونویید، کولین و یک ماده تلخ هستند. اسانس نعنا فلفلی دارای بیش از 20 نوع ترکیب شیمیایی است که مهمترین آن‌ها عبارتند از: منتول (40 تا 60 درصد)، منتوفوران، منتون، پیپریتون، پولگون، سینئولو و غیره (عمویی و همکاران، 1393).
مشخصات گیاه‌شناسی:
نام فارسی: نعنا فلفلی
نام علمی: Mentha piperita L.
خانواده: Lamiaceae
نام انگلیسی: Peppermint
این تیره یکی از تیره‌هاي بزرگ گیاهان گل‌دار است که از پراکنش جهانی برخوردار می باشد و در حدود 200 جنس و 2000 تا 5000 گونه از بوته‌هاي معطر تا درختچه‌هاي کوتاه را شامل می‌شود (Hedge, 1982). شایان ذکر است که تا کنون حدود 34 گونه نعنا در جهان شناسایی شده که نزدیک به نیمی از این گونه ها در ایران رویش دارند. جنس Mentha از نظر تاکسونومی پیچیده بوده و تغییرپذیري ژنوتیپی و فنوتیپی در آن بالا است و اغلب گونه‌هاي آن داراي پتانسیل دو رگه‌گیري با یکدیگر هستند (Halliday and Beadle, 1972). نعنا دارای گونه‌های مختلف از جمله M piperata، M viridis، M spicata، M aquatica، M arvensis و غیره میباشد (ميرحيدر، 1389). نعنا فلفلی از مشهورترین دورگه‌هاي این جنس است که حاصل تلاقی گونه‌هاي M. aqutica x M. spicata میباشد. این گونه از نعنا داراي مقدار زیادي منتول است (Rita and Animesh, 2011). از قدیمی‌ترین گیاهان دارویی محسوب می شود که داراي خواص دارویی در ساخت داروهاي ضد نفخ، ضد باکتري، محلول‌هاي دهان شویه استفاده می‌شود (Shah and D’Mello, 2004). گیاهی است علفی و چندساله، دارای ساقه‌های خزنده (استولون) و ساقه‌های زیرزمینی (ریزوم)، ساقه‌اش چهارگوش به رنگ قرمز مایل به بنفش که برگ‌های بیضوی شکلی به صورت متقابل روی آن قرار می‌گیرند. گل‌های آن به رنگ بنفش هستند و میوه‌اش کپسولی به رنگ قرمز است که دارای بذوری بدون قوه رویشی میباشد. برخی از محققان منشاء آن را آسیا و برخی دیگر، انگلستان م یدانند. این گیاه بومی کشور ما نیست ولی به طور وسیع در اکثر استان‌ها کشت می‌شود (عمویی و همکاران، 1393).
ترکیبات شیمیایی:
گونه‌هاي مختلف نعناع به دليل داشتن اسانس فراوان كه عبارت‌اند از: منتول،كاروون، ليمونن، بتا پينن، منتون، آلفا پينن و ژرانيول و تركيب‌هاي مؤثر دارويي از اهميت خاصي برخوردار است (نيريز نقدهي و همکاران، 1388).
مهمترین ترکیب هاي شیمیایی اسانس برگ هاي نعنا فلفلی را به حضور منتول (٪47-54)، منتون (٪6-24)، منتوفوران (٪1-8) و منتیل استات (٪3-29) گزارش کرده‌اند (Maffei et al., 2002). همچنین مقادیر کمی منوترپن ها ي لیمونن، ترپینولن، سزکویی ترپن و ژرماکرن وجود دارد (Lawrence, 1978).
مقایسه ترکیب‌هاي متشکله اسانس نعنا فلفلی در دو فاز رویشی و گل‌دهی
خواص نعنا در طب جدید:
گياهان جنس نعنا منبع مهمي از تركيبات آنتي اكسيدان مي‌باشند و از مهم‌ترين سبزي‌هاي مصرفي در سراسر جهان هستند كه از زمان‌هاي بسيار دور به عنوان دارو، سبزي معطر و ادويه مورد استفاده بشر قرار داشته‌اند (Park et al., 2002). Andoğan و همكاران (2000) با بررسي فعاليت ضدميكروبي برخي از اسانس‌ها مشاهده كردند كه اسانس نعناع فلفلي خاصيت ضدباكتري قوي عليه دو ميكروارگانيسم استافيلوكوكوس اورئوس و اشرشيا كلي دارد. Mimica و همكاران (2000) در مطالعه خواص ضد ميكروبي اسانس نعناع فلفلي را بروي برخي از ميكروارگانيسم‌هاي پاتوژن بررسي كردند، نتايج اين محققان نشان داد كه اسانس نعناع فلفلي از رشد ميكروارگانيسم‌هاي پاتوژن به شدت جلوگيري مي‌كند. بطور كلي تركيبات فعال ضد ميكروبي اسانس‌ها، ترپن‌ها نظير اوژنول، تيمول و كارواكرول مي‌باشند كه ماهيت فنولي دارند. بويژه خاصيت ضد ميكروبي اسانس گياه نعناع كه در مدل سيستم‌هاي غذايي توسط Sivropoulou و همكاران و Tassou و همكاران بررسي شد و نشان داده شد كه اين خاصيت بعلت وجود منتول و كتون‌ها نظير ايزومنتول و كاروون مي‌باشند. بیشترین ماده موثر در اسانس نعناع منتول نام دارد و حدود 70-30 درصد روغن فرار نعناع را منتول آزاد و استرهاي منتول تشکیل می‌دهد. در طب سنتی از نعناع به عنوان مقوي معده، بادشکن، ضد درد، ضد تشنج، آرام کننده اعصاب استفاده می‌گردد. همچنین نشان داده شد که اسانس نعناع از طریق کاهش اسپاسم عضلات صاف گوارش منجر به کاهش درد در ناحیه شکم می‌شود (Nouraldini et al., 2007; Samsam-Shariat, 2007).
خواص درمانی در دیگر کشورها:
در اسناد منتشره در مغرب زمین در مورد خواص نعنا آمده است که برگ و اسانس نعنا هر دو موارد استعمال طبی دارد. خواص آن به طور کلی بادشکن، تونیک و مقوي، مقوي معده ضد سرفه، ضد تشنج، قابض، محرك، مسکن و آرامبخش، خنک کننده، معرق و قاعده آور است. نعنا طبق نظر حکماي طب سنتی از نظر طبیعت نسبتا گرم و خشک میباشد که در عین حال خشکی آن زیاد نیست و آثاري از رطوبت نیز در آن وجود دارد. از نظر خواص در تمام موارد از پونه قويتر است. به طور کلی گیاهی است گرم کننده، مقوي دل، رقیق کننده خون غلیظ، اگر چند قطره از عصاره آن مخلوط با آب عسل در گوش چکانیده شود درد گوش را تسکین می‌دهد و اگر برگ آن به زبان مالیده شود خشونت زبان را از بین می‌برد (ميرحيدر، 1389). در طب خانگی آمریکایی روغن آن براي کاهش عصبانیت، بی‌خوابی، میگرن و درد شکم و سردرد مصرف می‌شود. همچنین گزارش شده که دم کرده برگ آن داراي اثر آرام بخشی و مسکن ضعیف بوده و ضماد آن در کاهش خارش جلدي موثر است (Nafisi, 1990).
نعنا در قانون:
در دوم گرم و خشک است و رطوبتی زائد همراه دارد. قوتی دارد که گرمی‌بخش و گیرنده و باز کننده است. در میان سبزی‌های خوردنی گوهر نعنا از همه لطیف‌تر است. اگر چند شاخه از آن را داخل پنیر گذارند شیر پنیر نمی‌شود. اگر افشره‌اش را با سرکه خورند خون‌ریزی شکم را قطع کند. نعناع را با قاوت ضماد کنند دمل‌های داخلی را علاج است. با آ‹د جو ضماد شود و بر پیشانی نهند سر درد را دوا کند. با نعناع ماساژ دهان دهد زبری زبان را از بین برد. افشره نعناع با عسلاب در گوش دردمند چکانند مسکن است. خون برآوردن و خون‌ریزی را قطع کند. ضماد آن‌را بر پستان گذارند شیر منعقد شود و آماس پستان فرو نشاند. تقویت معده و گرم کردن معده با نعناع است. سکسکه را آرام کند. هاضم است و استفراغ خونی و بلغمی را بند آرد. نعناع و بویژه شربت آن داروی یرقان است. نعناع کاشتنی که مرطوب است و بادزا غریزه جنسی را تقویت می‌نماید و آوندهای منی را استحکام بخشد، کرم‌ها را می‌کشد. اگر قبل از جماع بردارند ضد بارداری است. اگر چند شاخه از آن با دانه انار تناول شود، اسهال و استفراق شدید را قطع نماید.نعناع به ویژه تخم آن برای سگ هار گزیده پادزهر خوبی است.
نعنا در مخزن‌الادویه:
در آخر دوم گرم و خشک با رطوبت فضلیه. در مجیع افعال قوی‌تر از پودنه و با قوت مسخنه و مفرح و مقوی دل و مرقق خون غلیظ و محلل مواد بارده. طلای آن بر پیشانی خصوص با آرد جو جهت درد سر بارد و سعوط یک دانگ عصاره آن با روغن گل سرخ تا یه دفعه جهت خنازیری که در گردن به هم رسد به غایت موثر و قطور آن با ماء‌العسل جهت درد گوش و مالیدن آن بر زبان رافع خشونت آن و خاییدن آن رافع درد دندان. آشامیدن عصاره‌ی آن قاطع نزف‌الدم و جهت درد سینه و پهلو نضج رطوبات قصبه ریه و سینه و تنقیه آن چون با پرسیاوشان بجوشانند و بیاشامند جهت خفقان معدی و تقویت معده و آروغ و رفع فواق ریحی و کشنده اقسام کرم شکم و با سرکه قاطع نزف‌الدم. آشامیدن دو سه شاخ آن با آب انار ترش مسکن خفقان معدی و درد معده و چون با قدری عود و یا مصطکی بخایند فواق و خفقان را زایل کند و مقوی دل و مفرح و یررقان را مفید و تقویت باه بخشد. ضماد آن مسخن و مقوی معده و اشتها و با آ‹د جو جهت ادرار فرمودن شیر منجمد در پستان و به تنهایی جهت بواسیرو با مویز جهت ورم انثیین و درد آن قبل از جماع مانع حمل.
مضار: مولد ریاح و اکثار آن مولد حکه در گلو، مصلح آن کرفس.
داروهاي موجود در ایران
داروهاي رسمي موجود در ايران كه با استفاده از گياه دارويي نعنا ساخته شده‌اند شامل پودر كارامين، كارميناتيفو محلول خوراكي گريپواتر است كه همگي برطرف كننده سوء هاضمه، نفخ و درد ناشي از آن مي‌باشند.
ازديگرداروهايي كه گياه دارويي نعنا درآن كاربرد دارد قرص جويدني ماسومنت است كه دررفع حساسيت وخارش گلو، سرفه و نفخ معده موثراست.
قطره آلتادين ازديگرداروهايي است كه درآن گياه دارويي نعنا كاربرد دارد. اين قطره دردرمان التهاب وتحركي مخاط گلو، و به عنوان خلط آور در سرفه‌هاي تحركي ناشي ازافزايش ترشحات مجاري تنفسي فوقاني، موثراست.
نتیجه‌گیری:
با افزايش روز افزون آگاهي مصرف كنندگان مواد غذايي نسبت به مضرات استفاده از نگهدارنده‌هاي شيميايي و تقاضاي رو به رشد مصرف غذاهاي سالم، گرايش به استفاده از مواد داراي فعاليت ضد ميكروبي با منشا طبيعي افزايش يافته است. اسانس‌هاي گياهي و تركيبات آن‌ها به عنوان افزودني‌هاي ضدباكتري و ضدقارچي يكي از اين روش‌ها مي‌باشد. نعناع فلفلي داراي تركيباتي با ويژگي‌هاي ضدميكربي و آنتي‌اكسيداني است. با توجه به اينكه اسانس نعناع در غلظت‌هاي پايين قادر به از بين بردن باكتري‌هاي مولد فساد مواد غذايي، آرایشی بهداشتی و همچنين غير فعال كردن راديكال‌هاي آزاد مي‌باشد لذا استفاده از اين اسانس در مواد غذايي و آرایشی بهداشتی به عنوان تركيبات ضد ميكروبي مي‌تواند مفيد باشد. همچنین گیاه فوق با اثرات ضد التهاب و ضد دردی می‌تواند مفید واقع شود.
نویسنده
محسن شجایی
منابع:
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. القانون فی الطب. جلد دوم. انتشارات سروش.
عقیلی خرسانی شیرازی، محمد حسین. 1380. مخزن‌الادویه. انتشارات چوگان.
عمویی علی محمد و کاملی مهدی. 1393. بسته ی کارآفرينی كشت گياه نعنا فلفلی Mentha piperita L. در ايران. اسرار قلم.
ميرحيدر حسين. 1389. معارف گياهی.دفتر نشر اسلامی. جلد اول.
نيريز نقدهي، م .، م . رضوي روحاني، رضويلر، ا . زينالي و ر . دلشاد. 1388. مطالعه اثرات توام مونولورين و اسانس‌هاي پونه و نعناع روي باسيلوس سرئوس و اشرشيا كولي در شرايط آزمايشگاهي. مجله دامپزشكي دانشگاه آزاد اسلامي واحد تبريز.
Abbaszadeh B., Aliabadi Farahani H., Valadabadi S.A., and Moaveni, P. 2009. Investigation of variations of the morphological values and flowering shoot yield in different mint species at Iran. Journal of Horticultural and Forestry, 1(7): 109-112.
Andoğan, B. C., Baydar, H., Kaya, S., Demirci, M., Özbaşar, D., and Mumcu, E. 2002. Antimicrobial activity and chemical composition of some essential oils. Archives of pharmacal research, 25(6): 860-864.
Halliday, G. and Beadle, M. 1972. Consolidated index to Flora Europaea. Cambridge University Press, London. 210 p.
Hedge, A. 1982. Labiateae (Salvia). In: Rechinger, K.H. Eds. Flora Iranica. Akademische drucku Verlangsanstalt, Graz Austria, 598 p.
Karray-Bouraouia N., Rabhib M., Neffati M., Baldand B., Ranieri A., Marzouk B., Lachaal M. and Smaoui A. 2009. Salt effect on yield and composition of shoot essential oil and trichome morphology and density on leaves of Mentha pulegium. Industrial Crops and Products, 30: 338-343.
Lawrence, B.M. 1978. A Study of monoterpene interrelationships in the genus Mentha with special reference to the origin of pulegone and menthofuran. Ph.D. Thesis, Groningen State University, Groningen, the Netherlands, 210 p.
Maffei, M., Chialva, F. and Sacco, T. 1988. Glandular trichomes and essential oils in developing peppermint leaves. New Phytologist, 111(1): 707-716.
Mimica-Dukić, N., Bozin, B., Soković, M., Mihajlović, B., and Matavulj, M. 2003. Antimicrobial and antioxidant activities of three Mentha species essential oils. Planta medica, 69(5): 413-419.
Nafisi A. The food and beverage attributes through out the ages in various nations. Journal of Esfahan University of Medical Sciences 1990 ;1:32-44.(Persian)
Nouraldini M, Noureddin M, Salami M, Mesdaghinia AR, Verdi J, Salimian M. Analgesic effects of mentha piperita extract on rats. Feyz J 2007; 10: 19-23. (Persian).
Park K.J., Vohnikova Z. and Reis Brod F. P. 2002. Evaluation of drying parameters and desorption isotherms of garden mint leaves (Mentha crispa L.). Journal of Food Engineering, 51: 193-199.
Samsam-Shariat H. Collection of medicinal plants. 2nd ed. Esfahn: Mani Pub, 2007: PP: 19.
Shah, P.P. and D’Mello, P.M. 2004. A review of medicinal uses and pharmacological effects of Mentha piperita. Natural Product Radiance, 3(4): 214-221.
Sivropoulou, A., Papanikolaou, E., Nikolaou, C., Ko kkini, S., Lanaras, T., and Arsenakis, M. 1996. Antimicrobial and cytotoxic activities of Origanum essential oils. Journal of agricultural and Food Chemistry, 44(5): 1202-1205.
Tassou, C., Koutsoumanis, K., and Nychas, G. J. 2000. Inhibition of Salmonella enteritidis and Staphylococcus aureus in nutrient broth by mint essential oil. Food Research International, 33(3): 273-280.
